توسل و زیارت در قرآن

---

توسل و زیارت از موضوعاتی است که در آیات و روایات اسلامی مورد توجه و سفارش قرار گرفته است و در میان مردم به ویژه شیعیان جایگاه و اهمیت ویژه‌ای دارد، در این مقاله توسل و زیارت از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار می‌گیرد.

۱ - توسل

---

توسل و زیارت از موضوعاتی است که در آیات و روایات اسلامی مورد توجه و سفارش قرار گرفته است و در میان مردم به ویژه شیعیان جایگاه و اهمیت ویژه‌ای دارد، در این مقاله توسل و زیارت از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار می‌گیرد.

۱.۱ - معنای لغوی توسل

توسل از ماده «وسل» به معنی تقرب جستن و یا چیزی که باعث تقرب به دیگری از روی علاقه و رغبت می‌شود؛ می‌باشد. و توسل شامل شفاعت نیز می‌شود. «شفاعت» از ماده «شفع» به معنی ضمیمه کردن چیزی به همانند او است و در مفهوم قرآنی، شخص گناهکار به خاطر پاره‌ای از جنبه‌های مثبت (مانند: ایمان، عمل صالح و...) شباهتی با اولیاء الله پیدا می‌کند و آنها با کمک‌های خود، او را به سوی کمال سوق می‌دهند و از پیشگاه خداوند تقاضای عفو می‌کنند.
به عبارت دیگر می‌توان گفت: قرار گرفتن موجود قویتر و برتر در کنار موجود ضعیفتر و کمک نمودن به او در راه پیمودن مراتب کمال است.

۱.۲ - آیه توسل در قرآن

آیه‌ای که به مسئله «توسل» اشاره دارد؛ آیه ۳۵ سوره مائده است که خداوند می‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و ابتغوا الیه الوسیلة و جاهدوا فی سبیله لعلکم تفلحون؛‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید پرهیزکاری پیشه کنید و وسیله‌ای برای تقرب به خدا، انتخاب نمائید و در راه او جهاد کنید، باشد که رستگار شوید.»
وسیله در آیه فوق، معنای بسیار وسیعی دارد و هر کار و هر چیزی که باعث نزدیک شدن به پیشگاه مقدس پروردگار می‌شود؛ شامل می‌گردد. همانطورکه حضرت علی (علیه‌السّلام) فرمودند: بهترین چیزی که به وسیله آن می‌توان به خدا نزدیک شد؛ ایمان به خدا و پیامبر او و جهاد در راه او، نماز، زکات، روزه، حج، صله رحم، انفاق... می‌باشد.

۱.۳ - توسل حضرت ابراهیم

و از آیات دیگر نیز استفاده می‌شود که وسیله قرار دادن مقام انسان صالحی در پیشگاه خداوند و درخواست حاجت از خداوند به خاطر آن وسیله، به هیچ وجه ممنوع نیست همانطور که حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) از خداوند برای عمویش، طلب استغفار کرد، قرآن می‌فرماید: و استغفار ابراهیم برای پدرش (عمویش آزر) فقط به خاطر وعده‌هایی بود که به او داده بود (تا وی را به سوی ایمان جذب کند) اما هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خداست از او بیزاری جست، چرا که ابراهیم مهربان و بردبار است». یا در سوره یوسف ، زمانی که گناهان برادران یوسف آشکار شد، آنها به پدرشان گفتند: ‌ای پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه که ما خطاکار بودیم.
این آیات نشان می‌دهد که انسان‌های صالح را می‌توان وسیله برای استغفار و طلب حاجت از خداوند قرار داد. این توسل در حقیقت توجه به خداست نه غیر خدا.

۱.۴ - شرط نبودن حیات برای توسل

متوسل شدن به افراد در حقیقت توسل به مقام روحانی آنهاست که روح خود را پرورش داده و به کمالاتی رسیدند. و روح برای بقاست نه برای فنا.
لذا می‌توان به افرادی که در قید حیات نیستند؛ متوسل شد.
عالم اهل تسنن در کتاب وفاء الوفا می‌نویسد: مدد گرفتن و شفاعت خواستن در پیشگاه خداوند از پیامبر و از مقام و شخصیت او، هم پیش از خلقت او مجاز است و هم بعد از تولد و هم بعد از رحلتش و هم در عالم برزخ و هم در روز رستاخیز.
عمر بن خطاب می‌گوید: حضرت آدم (علیه‌السّلام) به پیشگاه خداوند چنین عرض کرد: یا رب اسئلک بحق محمد لما غفرت لی؛ خداوندا! به حق محمد از تو تقاضا می‌کنم که مرا ببخش!

۱.۵ - توسل صحابه به پیامبر

در زمان خلیفه دوم سالی قحطی شد، بلال به همراه عده‌ای از صحابه بر سر قبر پیامبر آمد و چنین گفت یا رسول الله! استسق لامتک... فاعفم قد هلکوا...» ‌ای پیامبر! از خدایت برای امتت باران بفرست که ممکن است همه هلاک شوند.

۱.۶ - شبهه استقلال در تکوین

با وجود روایات زیاد در کتابهای اهل تسنن باز هم گروهی از آنان به مسئله توسل و شفاعت خرده می‌گیرند و آن را انکار می‌کنند و آن را نوعی استقلال در مقابل خداوند تلقی می‌کنند. در حالی که از این جمله غافل هستند که متوسل شدن به انبیاء و ائمه (علیهم‌السّلام) در حقیقت متوسل شدن به خداست. و آنها عملی را جز با رضایت و اذن خداوند انجام نمی‌دهند.
«قل لا املک لنفسی ضرا و لا نفعا الا ما شاء الله؛ بگو! من برای خودم زیان و سودی را مالک نیستم، مگر آن چه خدا بخواهد».

۱.۷ - توسل و افزایش امید

علاوه بر این، توسل روح امید را افزایش روح یأس را کاهش و ایجاد رابطه معنوی با خدا و اولیاء الله و تحصیل رضایت خداوند و توجه به سلسله شافعان و... را به وجود می‌آورد.

۲ - زیارت قبور

---

یکی از عللی که مسلمین را برای زیارت اهل قبور سوق می‌دهد، اعتقاد به زنده بودن آنها است.
تمام ادیان و شرایع الهی، انسان را برای بقا می‌دانند نه برای فنا، لذا با آمدن مرگ، جسم خاکی انسان در زیر خاک نهفته می‌شود، اما روح او زنده و به جایگاه متعالی اوج می‌کند.

۲.۱ - دلیل قرآنی

در این جا به اختصار به بررسی ادله زیارت قبور (اولیاء الله و دیگر افراد) می‌پردازیم. که جهت تکمیل بحث علاوه بر دلیل قرآنی از روایات و شواهد تاریخی هم استفاده می‌شود:
خداوند در سوره توبه می‌فرماید: «و لا تصل علی احد منهم مات ابدا و لا تقم علی قبره... ؛ هرگز بر هیچ یک از آنها (منافقان) که بمیرد نماز مخوان! و بر قبرش (طلب مغفرت و رحمت را) مایست، چرا که آنها به خدا و رسولش کافر شدند و در حال فسق (و بیرون از طاعت خدا) مردند».
از این آیه استفاده می‌شود که پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر جنازه مردگان نماز می‌خواند و به زیارت آنها می‌رفت و برای آنها طلب مغفرت می‌نمود. اما بعدا از چنین اعمال نسبت به منافقان نهی شد.
اکثر مفسران با استدلال به این آیه، ایستادن بر قبر و دعا کردن را عبادتی مشروع می‌دانند، اگر چنین نبود خدای سبحان نهی از این عمل را مخصوص کافر نمی‌کرد.

۲.۲ - دلیل روایی

روایت‌های فراوانی از اهل بیت عصمت و طهارت به ما رسیده که استحباب زیارت اهل قبور مخصوصا زیارت ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) را می‌رساند، نمونه‌هایی از آن روایات را متذکر می‌شویم.
الف. انس بن مالک از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل می‌کند که پیامبر فرمودند: «شما را از زیارت قبور نهی می‌کردم (اما امروز می‌گویم) قبور را زیارت کنید که شما را به یاد مرگ می‌اندازد.
ب. عایشه روایت می‌کند که حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: جبرئیل نزدم آمد و گفت: پروردگارت به تو امر می‌کند که در قبرستان اهل بقیع حاضر شوی و برایشان طلب آمرزش کنی...» .
ج. حضرت علی (علیه‌السّلام) هنگام زیارت قبور در کوفه فرمود: «السلام علیکم یا اهل الدیار من المؤمنین و المسلمین و...» .
د. استحباب زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) و امام رضا (علیه‌السّلام) و اهل بیت (علیهم‌السّلام) و پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از منابع شیعه از حد تواتر گذشته است.
روایات فوق نشان می‌دهد که زیارت اهل قبور، مورد تایید و تاکید اهل بیت (علیهم‌السّلام) بوده است.

۲.۳ - شواهد تاریخی

زیارت قبور در اسلام تاریخ دیرین دارد، زیرا پایه گذار زیارت قبور مسلمین پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بودند و گروهی از وهابیون اعتقاد به زیارت قبور ندارند وآن را شرک می‌خوانند. در حالی که با مراجعه به منابع اصیل شان و کتاب‌های تاریخی در می‌یابیم که آنها نیز به مسئله زیارت قبور پرداخته‌اند.

۲.۳.۱ - پیامبر بر مزار مادر

محمد بن سعد در طبقات الکبری نقل می‌کند که «در واقعه حدیبیه (سال ششم هجری) پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برسر قبر آمنه رفت و بر آن گریست و به مرمت و بازسازی آن پرداخت و هم چنین پس از حجة‌الوداع نیز به زیارت قبر مادرش آمنه رفت.»

۲.۳.۲ - پیامبر بر مزار شهدای احد

بیهقی و محدثان دیگر نقل کرده‌اند که حضرت رسول قبور شهدا را در احد زیارت کرد.

۲.۳.۳ - حضرت علی بر مزار فاطمه

درباره حضرت علی (علیه‌السّلام) نوشته‌اند که ایشان به قصد زیارت حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) بیرون می‌رفت و بر سر مزار آن حضرت گریه میکرد و برای آن حضرت دعا می‌کرد.

۲.۳.۴ - زیارت امام حسین

تاریخ به ما نشان می‌دهد که زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) از شور انگیزترین زیارت‌ها بود و مورد تاکید و تشویق امامان بوده است و از سال ۶۱ هجری تا سال ۱۳۲ هجری (که انقراض بنی امیه بوده) شیعیان تحت فشار حکومت نتوانسته‌اند زیارت کنند باز هم به عشق آن آقا و از راه مخفیانه به زیارت آن شهید می‌رفته‌اند. و کاروان زیارت آن حضرت در طول تاریخ تشیع از حرکت باز نایستاد.

۳ - عناوین مرتبط

---

توسل به معصومین؛ توسل در سیره پیامبر و اهل بیت؛ توسل در روایات؛ قرب الی الله در توسل و تبرک

۴ - پانویس

---